تاریخچه چای ایرانی

چای محصولی است که در خانواده ­های ایرانی جایگاه با اهمیتی دارد و از جمله قدیمی ترین و پرمصرف­ ترین نوشیدنی ­های دنیا بشمار می رود چندان که امروزه مردم چندین بار در روز این نوشیدنی مفرح را می نوشند.
​​​​​​​
محصول چای در سطوحی از جامعه به عنوان یکی از مواد غذایی اصلی مصرفی خانوارها بدل گشته و چه از نظر نوشیدنی از نظر دارویی نیز مورد استفاده قرار می گیرد.
این گیاه در نقاطی از جهان از جمله هندوستان، چین، سریلانکا، ژاپن، ایران و نواحی دیگر پرورش می‌یابد. با توجه به اينكه برگ ‌های آن در سه فصل از سال (بهار، تابستان و پاییز) برداشت می‌شود؛ لذا در اکثر نقاط، چای به‌ صورت بوته وجود دارد؛ ولی در صورتی‌که هیچ‌گونه برداشتی از آن صورت نگیرد، کم‌کم مرتفع شده و به ‌صورت درختچه یا درخت در می‌آید.
قسمت اصلی مورد استفاده بوته چای، برگ آن است که به‌صورت‌های مختلف تبدیل به انواع چای می‌شود.
مصرف چای در دوره صفویه بین اقشار مرفه جامعه یا در پذیرایی شاهان رایج شد. نوشیدنی عمومی مردم قهوه بود.
رواج گسترده و عمومی چای در دوره قاجار و عمدتاً در زمان ناصرالدین شاه بود. مصرف بالای چای در جامعه ایران و واردات و ارز بری آن چنان بود که دولت ها را به فکر کشت آن در ایران انداخت.
ابتدا یک تاجر اصفهانی به نام حاج محمد حسین اصفهانی در سال 1261 یا 62 شمسی با آوردن بذر چای اقدام به کشت چای در چند نقطه ایران کرد که علی رغم موفقیت، کارش توسعه نیافت.
سپس محمد میرزا کاشف السلطنه که با سمت سرکنسول ایران به هند اعزام شده بود با تحمل زحمت فراوان موفق شد مقدار زیادی بذر و نهال چای به ایران بیاورد و در لاهیجان کشت نماید (روز ورود او به تهران 10 آبان 1279 شمسی ثبت شده است).
با تلاش وی سرانجام کشت چای توسعه یافت و در سال 1309 شمسی به حدود 600 هکتار رسید و در سال 1311 اولین کارخانه چای در لاهیجان آغاز به کار کرد.
با توجه به وضع قانون انحصار قند و شکر و چای  در خرداد 1304 شمسی و کسب درآمد دولت از این محل و در کنارش معافیت ده ساله باغ های چای از پرداخت مالیات صنعت چای ایران رونق گرفت و سطح زیر کشت در سال 1319 به حدود 4000 هکتار و تعداد کارخانه های چای به 14 کارخانه رسید.
پس از شهریور1320 و وقفه ای طولانی مجدداً از سال 1329 وضعیت صنعت رو به ترقی گذاشت و در حوالی سال 1333 به اوج خود رسید.
طبق شناسنامه چایکاران در سازمان چای سطح زیر کشت باغات چای حدود 26000 هکتار می باشد که در بیش از 900 قریه در شهرهای صومعه سرا، فومن، شفت، رشت، لاهیجان، آستانه اشرفیه، سیاهکل، لنگرود، رودسر و املش در استان گیلان و شهرهای رامسر و تنکابن تا حوالی چالوس در استان مازندران به طول حدود 200 کیلومتر به صورت نامنظم و مجزا با فواصل کم و زیاد و دور و نزدیک با جاده اصلی بصورت پراکنده قرار گرفته و حدود 55000 خانوار در کشت و کار این محصول و 6000 نفر در مجموع كارخانجات چايسازي و بسته بندی مشغول به فعاليت مي باشند.
سطح زیرکشت چای در ایران در مناطق شمال کشور در جلگه ها و کوهپایه ها واقع شده است که حدود 30 درصد باغ ها در جلگه احداث شده و بقیه در مناطق کوهپایه ای قرار دارند. هم اکنون سطح زیر کشت چای که از مرغوب ترین اراضی جلگه ای و تپه ماهورهایی که 90% آن در گیلان و10% در مازندران در ناحیه جنوبی دریای خزر در محدوده ای به طول 203 کیلومتر و به عرض 90 کیلومتر از غرب گیلان در منطقه فومنات تا غرب مازندران در کلارآباد قرار گرفته است.
ميزان مصرف سرانه چاي در ايران از حدود 1/2كيلوگرم در سال 1356 به حدود 1/5كيلوگرم در سال 1395 و مصرف كل چاي از حدود 41 هزار تن به 126 هزار تن در سال 1398رسيده است. ميزان توليد چاي داخلي تقريبا يك چهارم نياز كشور را تامين نموده و مابقي از محل واردات تأمين مي‌شود.
فرآيند توليد و مصرف چاي شامل مراحل متعددي از توليد برگ سبز در باغات چاي، فرآوردي در كارخانه، بسته بندي و عرضه در بازار مصرف مي باشد. در حال حاضر 182 كارخانه چاي‌سازي در كشور وجود دارد.​​​​​​​

منبع: سازمان چای کشور

تاریخچه چای در ایران​​​​​​​

چایکاری در ایران یکصد و بیست ساله شد​​​​​​​

 چای ایرانی محصولی هویت دار است و در تاریخ معاصر ایران محمل اتفاق های مهمی بوده و از حمایت مصدق تا چالش های قبل و بعد از پیروزی انقلاب را در کارنامه عمرش تجربه کرده است .
 
نخستین منطقه ای که چای ایرانی در آن کشت شد زمینی در محله چای خانسر لاهیجان بود .
این اتفاق در سال 1280 هجری شمسی و به وسیله مرحوم  کاشف السلطنه ( پدر چای ایران ) به وقوع پیوست .
بعدها شخصی به نام بصیر التجار به دلیل مشغله های کاشف السلطنه در پایتخت  درسال های مشروطه ، باغ چای او را در لاهیجان نگهداری کرد و با توجه به اینکه لاهیجان محل مناسبی برای پرورش این محصول بود نهال آن را  در منطقه تکثیر داد.
​​​​​​​
به گفته برخی از افراد محلی این چای فرآوری شده چنان مطبوع و خوش طعم بود که در میان جوامع شهری و روستایی آن دوره برای خود برندی شده بود و برای ترویج مصرف ، نیازی به تبلیغ نداشت .
به همین دلیل به وسیله بصیر التجار و سرمایه گذاران دیگر این محصول دربرخی شهرهای شمالی از جمله تنکابن و فومنات تکثیر و باغ های زیادی احداث شد .
بعد از چند سال آن قدر این محصول مورد توجه دولت قرار گرفت که دولتمردان ترجیح دادند در همه محل ها برای کشت چای باغ های دولتی احداث کنند تا دولت از سود آن منتفع شود .
با افزایش تعداد باغ های چای و نیازبه فرآوری آن در حجم گسترده دولت کارخانه های متعددی را نیز برای این کار تأسیس کرد .
با رواج هر چه بیشتر چایکاری در لاهیجان حتی مردم عادی نیز در حیاط منزل خود نهال چای پرورش دادند با این توصیف اقتصاد منطقه تحت تاثیر چایکاری قرار گرفت .
سال های متوالی به همین منوال گذشت و مردم با امنیتی مالی و رفاهی که با تکیه به شغل چایکاری کسب کرده بودند وضعیت معیشتی مناسبی در منطقه همه گیر شد تا اینکه در شهریور سال 1320با شروع جنگ جهانی دوم هول و هراس در دل مردم به وجود آمد بطوری که انگیزه کشاورزان برای برداشت محصول به حداقل رسید و باغات چای رها شد.
تا سال 1330 که دکتر محمد مصدق بر روی کار آمد این وضعیت ادامه داشت و سرانجام با روی کارآمدن وی برخی از کشاورزان و چایکاران از وی در این باره کمک و حمایت خواستند .
 
اعتراض چایکاران به مصدق ازکسانی بود که با واردات گسترده چای بازار کشور را اشباع کرده بودند و همچنین از کسانی که با مصادره زمین های کشاورزان برای آنان محدودیت و رنج ایجاد کرده بودند. گفتنی است که مصدق  بعد از شنیدن گلایه های مردم از تاجران واردکننده چای وبرخی دیگر از عوامل دخیل در قدرت که سعی در نابودی این محصول داشتند دعوت کرد تا در مهمانی خانه او شرکت کنند . نخست وزیر وقت ایران با درایتی که داشت برای پذیرایی از مهمانان تدارک ویژه ای اندیشیده بود.
مصدق از محصول چای چایکاران شمالی کشور برای پذیرایی مهمانان استفاده کرد. عطر ، طعم و رنگ ویژه و مطلوب این چای موجب تعریف و تمجید مهمانان از پذرایی دکتر مصدق شد و همین بهانه کافی بود تا مصدق موضوع اساسی و محوری مهمانی اش را مطرح کند. حمایت از چایکاران ایرانی وکاهش واردات چای به کشور. از آن پس مصدق دستور داد که باید از چای ایرانی حمایت شود و به جای اینکه سرمایه را به دست خارجیان بسپارند. بیشتر حامی کشاورزان داخلی باشند و به تولید ملی خود بها دهند تا چای در داخل توسعه یابد.
بعدها سازمان چای فعلی به وجود آمد و برای حمایت از تولید کنندگان بخشنامه ای ابلاغ شد که براساس آن هر تاجری که در تجارت چای فعال بود به ازای خرید یک کیلوگرم چای ایرانی می توانست حواله واردات یک کیلو و200 گرم چای از وزارت خانه دریافت کند.
با این تدبیر تا مدت ها حتی یک کیلوگرم چای در کارخانه ها باقی نمی ماند وهمه چای کشاورزان به فروش می رفت .
دولت در این دوره برای حمایت از چایکاران مساعده پرداخت می کرد. این مساعده ها بهره بانکی نداشت . بازپرداخت این کمک های مالی نیز براساس روشی انجام شد که کشاورز را در مضیقه قرا ندهد هر 15 روز یک بار و درست در زمان چیدن و فروش محصول چای باغات دولت همزمان با خرید محصول بخشی از مساعده را از حساب چایکاران کم می کرد.
 
نویسنده : سید عبداله میرحسینی مقدم​​​​​​​